حفظ سلامت محصـولات در طول سال برای کشاورزان کار آسانی نیست. تهدیدات متعددی از جمله انواع آفات و بیماری‌ها، شرایط متغیر آب و هوایی، خرابی تجهیزات و… خطراتی را برای گیاهان و محصولات به همراه دارند. متأسفانه بسیاری از این تهدیدات خارج از کنترل کشاورزان است. با این حال، راهبردهای پیشگیری و مدیریتی برای کمک به کاهش خسارت محصول وجود دارد. در فصل زمستان، یکی از بزرگترین نگرانی‌های کشاورزان خسارت سرمازدگی و یخ زدگی گیاهان است. در ادامه به بررسی خطر سرمازدگی درختان و روش‌های جلوگیری از آن می‌پردازیم.
سرمازدگی گیاهان چیست؟
در ابتدا باید با مفهوم یخبندان آشنا شویم. به زبان ساده، یخبندان نوعی بخار آب منجمد است و زمانی ایجاد می‌شود که دمای هوا به زیر نقطه شبنم می‌رسد، جایی که هوا به اندازه‌ای سرد است که بخار آب موجود در هوا را به مایع تبدیل کند. هنگامی که دما هو ابه نقطه انجماد رسید، این آب مایع به یخ تبدیل می‌گردد. وجود دوره یخبندان در مناطق مختلف می‌تواند به محصـولات کشاورزی آسیب برساند. وقتی آب یخ می‌زند، منبسط می‌شود. هنگامی که دمای هوا زیر صفر باشد رطوبت درون گیاه با تشکیل کریستال‌های یخ منبسط شده و سبب آسیب رساندن به بافت‌های گیاهی از جمله آوندهای چوبی و آبکش و قطع جریان مواد غذایی به سلول‌ها
می‌گردد. به این پدیده سرمازدگی گیاه گفته می‌شد. برخی از گیاهان زراعی نسبت به سایرین در برابر سرما مقاوم‌تر هستند. در مورد درختان میوه، میوه‌های رسیده به سرما مقاوم‌ترند، چرا که قند میوه به عنوان یک ضد یخ عمل می‌کند. با این حال، میوه‌ها نسبت به برگ‌ها مقاوم کمتری در برابر سرمازدگی دارند. از طرفی درختان میوه‌دار نسبت به درختان بدون میوه مقاومت کمتری در برابر سرما دارند. فصل یخبندان بسته به منطقه‌ای که کشاورزی در آن انجام می‌شود، متفاوت است. کشاورزان ممکن است یخبندان را در طول زمستان در منطقه خود پیش‌بینی کنند، اما برخی رویدادهای آب و هوایی نیز می‌توانند به طور غیر منتظره، دمای سرد را در فصول مختلف ایجاد کنند. پس ضروری است تا نسبت به علائم و روش‌های جلوگیری از سرمازدگی اطلاعات کاملی داشته باشیم.
سرمازدگی گیاهانعلائم سرمازدگی گیاه
به طور معمول، سرمازدگی ابتدا به برگ‌ها و جوانه‌های جدید آسیب رسانده و می‌تواند منجر به از بین رفتن آنها گردد. بر این اساس می‌توان به دنبال علائم پژمردگی مثل سیاه، قهوه‌‍ای و ترد شدن برگ‌ها باشید. برای گیاهان و درختان چوبی، سرمازدگی می‌تواند به تنه و شاخه‌ها آسیب رسانده و سبب شکاف در تنه درختان شود. درختان جوان بیشتر مستعد این نوع آسیب هستند و در صدر لیست اولویت‌های کشاورزان برای حفاظت و جلوگیری از سرمازدگی قرار دارند. به ندرت اتفاق می‌افتد که سرمازدگی درختان بالغ را به طور کامل از بین ببرد.
علائم سرمازدگی ممکن است فوراً ظاهر نشود و پس از گذراندن دوره یخبندان، بر روی گیاه دیده شود. به عنوان مثال، ممکن است در اطراف رگبرگ‌های برگ، جایی که سلول‌ها از بین رفته‌اند، خطوط سفید یا زرد مشاهده شود. اگر بعد از یک پاییز خشک و بدون آبیاری کافی وارد زمستان شوید، خاک خشک در عمق کمتری نسبت به خاک تر، یخ می‌زند و این یخ زدگی می‌تواند به ریشه گیاهان آسیب رساند. اگر ریشه‌های گیاه در اثر سرما آسیب دیده باشد، گیاه خشک می‌شود. بنابراین علائمی نظیر خشک شدن و تغییر رنگ برگ‌ها ظاهر می‌شود.
علائم سرمازدگی درختان
سرمازدگی درختان میوه
سرمای شدید، به ویژه در زمان گلدهی و تولید میوه، سبب از بین رفتن محصول می‌شود. با شروع رشد برگ‌ها و میوه‌ها، درختان از دمای منفی 6-7 درجه سانتیگراد آسیب می‌بینند. اگر گیاهان در هنگام گلدهی یا درست پس از ریختن گلبرگ در معرض دمای سرد قرار گیرند، می‌توانند بخش قابل توجهی از محصول را از دست بدهند. سرمازدگی درختان میوه و مرکبات همچنین منجر به خشک شدن میوه‌ها می‌گردد. ممکن است بتوان میوه‌ها را از سرمازدگی نجات داد، اما این میوه‌ها به سرعت مستعد ابتلا به انواع باکتری و قارچ‌ها شده و عملا محصول از دست خواهد رفت. مقاومت درختان میوه در برابر سرما بر اساس ارقام آنها متفاوت است. باید توجه داشت که قبل از احداث باغ، رقم مناسب را با توجه به شرایط آب و هوایی منطقه انتخاب نمود.
|
نام درخت
|
میزان حساسیت به سرما
|
|---|---|
|
لیمو
|
زیاد
|
|
گریپ فورت
|
متوسط
|
|
لیمو ترش
|
زیاد
|
|
پرتقال
|
متوسط
|
چگونه از سرمازدگی درختان جلوگیری کنیم؟
همانطور که در بالا اشاره شد سرمازدگی می‌تواند خسارات جبران‌ناپذیری را به گیاه وارد کند. جلوگیری از سرما زدگی درختان را می‌توان به دو روش غیر فعال و فعال انجام داد:
روش غیر فعال جلوگیری از سرمازدگی درخت
1. اطلاع از دمای بحرانی محصول
در ابتدا مهم است که بدانید محصولات در چه دمایی سرمازدگی را تجربه خواهند کرد. این نقطه، دمای بحرانی نامیده می‌شود و در گیاهان مختلف، متفاوت است. برخی از ارقام نسبت به سرما مقاوم‌تر هستند و می‌توانند تا دمای منفی 20 درجه را نیز برای چند ساعت تحمل کنند. اما در درختانی مثل لیمو، سرمازدگی در دمای 26 درجه شروع شده و منجر به آسیب رساندن به میوه و درخت می‌شود.
2. انتخاب منطقه مناسب کشت
گیاهانی که در مناطق بادخیز قرار دارند بیشتر از گیاهانی که در مناطق بدون باد کشت می‌شوند آسیب سرمازدگی را تجربه می‌کنند. بنابراین باید توجه داشت که در وهله اول باغات یا مزارع را با توجه به حساسیت درختان یا محصولات زراعی به سرما، در مناطق گرم‌تر و بدون باد احداث کرد. همچنین از کاشت محصولات حساس در پایین‌ترین بخش زمین، جایی که دما پایین‌تر و احتمال یخ زدگی بالاست خودداری نمایید. محل مناسب برای احداث باغات حداقل 15 متر بالاتر از کف دره، در شیب 6 تا 8 درجه قرار داشته، یا در مجاورت حجم بزرگی از آب است که می تواند تغییرات دما را تعدیل کند.
3. مدیریت رطوبت خاک
امروزه با توجه به اطلاعات دقیق هواشناسی می‌توان وقوع یخبندان در مناطق مختلف را پیش‌بینی نمود. اگر در منطقه وقوع یخبندان در پیش است، لازم است تا محصولات خود را حداقل سه روز قبل آبیاری کنید، چرا که خاک مرطوب گرمای بیشتری را نسبت به خاک خشک حفظ می‌کند. علاوه بر این، آبیاری مناسب در طول سال باعث می‌شود محصولات شما سالم‌تر بوده و نسبت به گیاهانی که کم‌آبیاری شده‌اند، در برابر سرما مقاوم‌تر باشند. با توجه به اینکه هم اکنون در بحران بی‌آبی قرار داریم، لازم است تا در این مرحله اطلاعات کافی در مورد راهکارهای مصرف بهینه آب در کشاورزی به دست آورید.
حفظ رطوبت خاک در زمستان
4. پوشاندن گیاهان حساس به سرما
یکی از روش‌های جلوگیری از آسیب سرمازدگی به درختان، پوشاندن آنهاست. در صوتی که پوشش محکم دور درخت پیچیده شود، امکان گردش هوا و گرم کردن درخت از بین می‌رود. بهترین راه استفاده از پوشش‌های پارچه‌ای یا چادر برای پوشاندن درختان است که اطراف آن به وسیله چند جسم سنگین محکم می‌شود. همچنین در مناطق جنوبی ایران گاها از درختچه‌های کوچک را به وسیله پوششی از شاخ و برگ نخل می‌پوشانند. در برخی سیستم‌های آبیاری هوشمند، مکانیسم هشدار یخ‌زدگی گیاه وجود دارد که می‌تواند قبل از وقوع آن، کشاورزان را برای انجام اقدامات پیشگیرانه مطلع کند.
روش فعال جلوگیری از سرمازدگی درخت
روش‌های فعال عمدتا به 3 دسته آبیاری، اعمال گرما و جابه‌جایی هوا تقسیم می‌شود.
1. آبیاری
آبیاری یکی از روش‌های موثر مقابله با سرمازدگی باغات است. این روش عمدتا با استفاده از سیستم‌های آبیاری بارانی و آبپاش‌ها انجام شده که در بالا یا زیر محصول قرار می‌گیرند. در این روش قطرات آب بر روی محصول پاشیده شده و در دمای زیر صفر یک لایه یخی را روی گیاه تشکیل می‌دهد. این لایه از کاهش سریع دمای گیاه جلوگیری می‌کند. در عین حال تبدیل آب به یخ تولید گرما کرده و دما را در نقطه انجماد حفظ می‌کند. از مزایای استفاده از آبیاری در مقایسه با روش‌های دیگر می‌توان به کاهش آلودگی هوا و آلودگی صوتی اشاره کرد. از طرفی این روش مصرف انرژی پایینی دارد و در نتیجه هزینه‌های عملیاتی آن در هر هکتار کاهش می‌یابد. البته این روش معایبی نیز دارد. در مناطق بادخیز، اثربخشی آبیاری تا حدودی کاهش یافته و نیاز به افزایش سرعت آبیاری و مصرف بیشتر آب دارد. همچنین امکان یخ زدن نازل‌ها نیز از دیگر معضلات استفاده از این روش محسوب می‌شود که نیاز است قبل از استفاده نسبت به رفع یخ زدگی آبپاش‌ها اقدام نمود.
استفاده از آبپاش برای جلوگیری از سرمازدگی
2. اعمال گرما
در دوره‌های یخبندان می‌توان از تولید گرما به وسیله بخاری استفاده نمود. بخاری‌ها باید قبل از اینکه دما به دمای بحرانی برای گیاه رسد روشن شده و تولید گرما کنند. توزیع گرما باید در کل باغ به صورت یکنواخت انجام شود. برای اینکار به ازای هر 2 درخت یک بخاری (100-120 بخاری در هکتاری) نصب می‌شود. متاسفانه در این روش علاوه بر هزینه بالا، اتلاف انرژی زیاد بوده و در باغات بزرگ به لحاظ اقتصادی به صرفه نیست.
3. جابه‌جایی هوا
در صورت به وجود آمدن پدیده وارونگی هوا در فصول سرد، می‌توان از ماشین‌های مولد باد در باغات استفاده کرد. این دستگاه‌ها کمک می‌کنند تا هوا گرم به پایین کشیده شده و حجمی از هوای گرم در دسترس درختان به ویژه بخش تاج درخت قرار گیرد. این روش به دلیل هزینه بالا عموما مورد استفاده قرار نمی‌گیرد.
