صفر تا صد آبیاری گندم

محصول گندم به لحاظ حجم تولید رتبه سوم در جهان را به خود اختصاص داده است. بر اساس آمارها در سال 2009، 226 میلیون هکتار گندم کاشته شده که در مجموع 685 تن (با میانگین 3تن در هر هکتار) برداشت شده است. در طول 50 سال گذشته، میانگین عملکرد در هر هکتار، به ویژه در بین دهه‌‌های 1950 تا 1980 به طور چشمگیری افزایش یافته است. از آنجایی که سطح زیر کشت محصول گندم تقریبا ثابت بوده، این تولید جهانی افزایش عملکرد را نشان می‌دهد.

شرایط رشد بسیار متنوع، سازگاری با طیف گسترده‎‌ای از خاک‌ها و مناطق مختلف جوی و ارتفاعات، محصول گندم را بسیار محبوب کرده است. در حال حاضر کشورهای چین، هند، روسیه، ایالات متحده آمریکا، فرانسه، کانادا، آلمان، پاکستان، استرالیا و اوکراین به ترتیب بالاترین تولید این محصول استراتژیک را به خود اختصاص داده‌اند. در مجموع این کشورها 2/3 از تولیدات جهانی را در اختیار دارند.

کشت محصول گندم

طول دوره رشد گندم

فاصله ردیف‌های کشت بین 15 تا 25 سانتی‌متر متغیر است. کل دوره رشد گندم (چرخه زندگی) در گندم بهاره بین 100 تا 170 روز متغیر بوده و این درحالیست که گندم زمستانه برای بالغ شدن به 180 تا 300 روز نیاز دارد. در برخی موارد فصل رشد گندم بیش از 300 روز نیز به ثبت رسیده است. طول روز و دمای محیط، فاکتورهای موثر در طول دوره رشد گندم محسوب می‌شوند. رشد گندم به میزان زیادی به دما محیط وابسته است. میانگین دمای روزانه برای رشد بهینه و ایده‌آل بین 15 تا 23 درجه سانتیگراد می‌باشد. برای حداقل رشد محصول، گندم در کم‌ترین حالت به 5 درجه سانتیگراد دما نیاز دارد. دمای بالای 34 درجه سانتیگراد نیز در طول فصول رشد گندم در اکثر مناطق مضر است. چنین دمایی باعث کاهش اندازه دانه‌ها شده و نسبت دانه‌های خرد و ریز را در تناژ محصول بالا می‌برد. با این حال، برخی از اقلام گندم زمستانه مقاومت خوبی در برابر سرما دارند و تا دمای 20- درجه سانتیگراد نیز زنده می‌مانند. مقاومت نسبت به سرما در محصول گندم در فصل بهار از بین می‌رود و در طول دوره رشد و گلدهی، یخ زدگی می‌تواند منجر به از بین رفتن محصول شود.

مراحل رشد گندم

روش آبیاری و نیاز آبی محصول گندم

تبخیر و تعرق (ET) محصولات زراعی از قبیل گندم به طور معمول بین 200 تا 500 میلمتر است. اگرچه ممکن است در مناطق نیمه‌خشک و کم آب که محصول زیر آبیاری سنگین است تا 600 الی 800 میلیمتر نیز برسد. نرخ تبخیر و تعرق محصول گندم به شرایط محیطی، نوع خاک، پوشش گیاهی، آب و هوا و… بستگی دارد. در اوایل دوره رشد گندم میزان مصرف روزانه آب به دلیل دمای پایین‌تر، نسبتا کمتر بوده و به کمی بیشتر از 2 میلیمتر در روز می‌رسد. اما با افزایش ساقه و بزرگ‌تر شدن محصول و گرم شدن هوا درصد استفاده از آب نیز افزایش یافته و تا حدود 5 الی 8 میلیمتر در روز خواهد رسید. برای رشد طبیعی محصول گندم در تمامی مراحل ذکر شده، رطوبت کافی خاک الزامی است. مرحله ریشه زدن و مرحله گلدهی به نوعی مهمترین مراحل رشد گندم هستند که محصول را نسبت به کم آبی به شدت آسیب‌پذیر می‌کنند.

نیاز آبی گندم

مقدار آب مورد نیاز و تعداد دفعات آبیاری گندم

به طور کلی حجم و تعداد دفعات آبیاری محصول گندم به میزان بارش منطقه، جنس خاک، نوع بذر، حجم آبیاری و… بستگی دارد.

اولین آبیاری (ریشه‌زنی): آبیاری گندم 20 تا 25 روز پس از کشت صورت گرفته که اصطلاحا مرحله ریشه زنی نامیده می‌شود و همان‌طور که قبلا گفته شد این مرحله یکی از دو مرحله حیاتی پرورش محصول گندم است.

دومین آبیاری (مرحله پنجه‌زنی) : 40 تا 45 روز پس از کشت

سومین آبیاری (مرحله ساقه زنی) : 45 تا 70 روز پس از کشت

چهارمین آبیاری (مرحله گلدهی) : 90 تا 95 روز پس از کشت

پنجمین آبیاری (بلوغ) : 105 تا 110 روز پس از کشت

ششمین آبیاری (قبل از برداشت) : 120 تا 125 روز پس از کشت

تنش‌های آبی گندم

مطالعات مختلفی برای تعیین استرس و تنش‌های آبی گندم صورت گرفته که نتایج متناقضی از آنها گزارش شده است. با این حال دوره‌هایی که گندم معمولا بیشترین فشار را در برابر تنش آبی دارد عبارتند از:

الف: دوره جوانه زنی گندم

ب: هنگام گلدهی

ج: زمانی که دانه‌های جوان در حال رشد هستند.

نبود آب می‌تواند منجر به کاهش رشد، کاهش تناژ محصول و یا مرگ گیاه شود. همانطور که استرس آبی و کم آبی می‌تواند سبب آسیب به گندم شود، آبیاری اضافی در طول رشد و رویش نیز می‌تواند با کاهش سطح اکسیژن خاک عملکرد محصول را مختل کند. کاهش سطح اکسیژن به مدت سه روز می‌تواند عمل جذب مواد مغذی را کاهش داده به ریشه آسیب جدی وارد کند.

آبیاری گندم در شرایط کم آبی و آبیاری قطره ای

در شرایطی که آب زمین کشاورزی برای شش مرحله آبیاری کافی نیست، بهترین برنامه‌ریزی آبیاری طبق جدول زیر و بر حسب اولویت بندی صورت می‌گیرد.

آبیاری گندم در شرایط کم آبی

آبیاری قطره ای گندم

به حداکثر رساندن بهره‌‌وری آب آبیاری، در شرایط بحران آبی فعلی، به یک مفهوم رایج بدل شده است. در شرایط کنونی رقابت روز افزونی برای حفظ منابع آبی و کاهش مصرف آب در کشاورزی به راه افتاده است. پدیده آبیاری قطره‌ای شاید با کمی هزینه اضافی در اجرا همراه باشد، اما به نسبت روش‌های سنتی آبیاری صرفه‌جویی‌های قابل توجهی در حجم آب مصرفی و نیز هزینه‌های کارگری دارد. از آنجائیکه روش آبیاری قطره‌ای با کمترین هدر رفت آب در آبیاری ، آب را به سمت محصول هدایت می‌کند، میزان تبخیر و تعریق را کاهش می‌دهد. نتایج به دست آمده از مراکز پژوهشی و مزارع زیر کشت با روش آبیاری قطره‌ای حاکی از کاهش 50 درصدی مصرف آب در آبیاری با استفاده از این روش است.

برنامه آبیاری گندم

متاسفانه باید گفت که حجم زیادی از گندم زیر کشت هنوز هم به صورت دیم آبیاری می‌شوند، اما به جهت افزایش تناژ و کیفیت گندم، استفاده از روش‌های نوین آبیاری در بسیاری از کشورها مرسوم و پرطرفدار شده است. روش‌های آبیاری گندم بسیار متنوع هستند. در مناطق خشک و کم باران، عموما گندم به صورت کامل زیر سیستم آبیاری قرار داشته و پرورش پیدا می‌کند. در مناطق مدیترانه‌ای و نیمه خشک، از آبیاری تکمیلی برای کاهش استرس‌های آبی استفاده می‌شود.

در مقیاس جهانی متداول‌ترین روش کاربردی برای آبیاری گندم، استفاده از آبیاری غرقابی است. اما با توجه به شرایط و وجود بحران‌های آبی، بهینه شدن روش‌های آبیاری با استفاده از سیستم‌هایی نظیر آبیاری تحت فشار بخصوص برای گندم توجه زیادی را به خود جلب کرده است. به دلیل رشد سریع محصول گندم استفاده از یک سیستم آبیاری برای بودجه‌بندی آب امری ضروری به نظر می‌رسد.

برنامه ریزی آبیاری گندم

محصول گندم با 11 درصد رطوبت استاندارد و در مناطقی با بارندگی و آبیاری کمتر از 100 تا 150 میلیمتر، 1 تا 3 تن در هکتار عملکرد دارد. این عدد در بهترین شرایط که وضعیت مناسبی را از لحاظ دمایی، تابش خورشید، بارندگی، وجود سیستم آبیاری و… دارند، به 15 تن در هکتار نیز می‌رسد. در مناطقی از قبیل نیوزلند، جنوب شیلی، ایرلند، انگلستان و برخی از مناطق چین عدد 15 تن در هکتار به ثبت رسیده و در مناطقی مثل: هندوراس، سومالی، ونزوئلا و اریتره میانگین تناژ نیم تن در هکتار نیز گزارش شده است. قسمت اعظمی از این تفاوت در تناژ بدست آمده از هر هکتار مربوط به روش آبیاری و برنامه ریزی آبیاری است.