آشنایی با انواع روش های آبیاری انگور

انگور یکی از محصولات پرطرفدار کشاورزی است که نسبت به خشکی مقاوم است و با ایجاد یک سیستم ریشه‌ای عمیق، قابلیت سازگاری با شرایط کم آبی را دارد. تاک‌های جوان تا زمانی که ریشه‌های قوی تشکیل دهند نیازمند آبیاری منظم هستند. آبیاری منظم می‌تواند تولید میوه و عملکرد بوته را افزایش دهد. در این مقاله به طور کامل به بررسی انواع روش‌های آبیاری درخت انگور خواهیم پرداخت.

انواع روش‌های آبیاری تاکستان

آبیاری صحیح انگور، آب و مواد مغذی را مستقیما به ناحیه ریشه تاک رسانده و عملکرد و کیفیت محصول تولیدی را افزایش خواهد داد. از طرفی میزان مصرف آب و نیروی کار مورد نیاز با آبیاری صحیح کاهش یافته و سودآوری به بالاترین میزان خود خواهد رسید.

انتخاب سیستم آبیاری مناسب برای انگور تحت تاثیر عوامل متعددی است. جنس و عمق خاک، منطقه موثر ریشه‌زایی تاک‌، تراکم تاک، کیفیت آب آبیاری، شکل زمین و عوامل اقتصادی مانند سرمایه و هزینه‌های عملیاتی، همگی در تصمیم‌گیری انتخاب سیستم آبیاری مناسب نقش دارند. سیستم‌های آبیاری باید سبب رشد هرچه بیشتر تاک‌ها شده و در عین حال از فرسایش خاک و هدر رفت آب جلوگیری نمایند.

روش‌های مختلفی آبیاری وجود دارد که برای انگور نیز مورد استفاده قرار می‌گیرد. در ذیل به اصلی‌ترین روش‌های آبیاری درخت انگور می‌پردازیم.

1. آبیاری سطحی (جویچه‌ای) تاکستان

در آبیاری سطحی انگور، آب از منبع اصلی به یک کانال مرکزی منفرد و یا به کانالی که در دو طرف هر ردیف کشیده شده، هدایت می‌شود. نیروی محرکه در این سیستم آبیاری، نیروی جاذبه است. سیستم آبیاری سطحی به طور کلی نیاز به سرمایه‌گذاری اولیه کمتری نسبت به سایر انواع روش‌های آبیاری است اما هدر رفت آب در آن بسیار بالا است. در شرایط کنونی کشور، که خشکسالی و بی آبی رو به افزایش است استفاده از چنین روش‌هایی توصیه نمی‌شود.

آبیاری سطحی باغ انگور

2. آبیاری بارانی تاکستان

آبیاری بارانی انگور عموما برای زمین‌های ناهموار کاربرد دارد. سیستم آبپاش باید به لحاظ مصرف انرژی کارآمد بوده و هدر رفت آب را به حداقل برساند. سیستم آبیاری بارانی انگور شامل مجموعه‌ای از آبپاش‌های پلیمری و یا آبپاش آلومینیومی در سرتاسر تاکستان است که اغلب به صورت چند ردیف با فواصل حدود 20 متر از هم قرار دارند. آبپاش‌ها آب را به صورت قطرات باران بر تاک‌ها پاشیده تا نیاز آبی آنان را رفع نماید. آبپاش‌ها می‌توانند به صورت مجموعه‌ای از چند آبپاش و یا همگی باهم (سیستم تک مجموعه‌ای) فعال بوده و عملیات آبیاری را انجام دهند. آبیاری بارانی انگور به نسبت آبیاری غرقابی مصرف آب کمتر و راندمان بیشتری دارد. همچنین عملکرد محصول در هر هکتار نسبت به آبیاری غرقابی افزایش می‌یابد.

مزایای آبیاری بارانی انگور

علاوه بر مواردی که در بالا گفته شد، استفاده از آبیاری بارانی در زمین‌های ناهموار، هزینه‌های گزاف آماده‌سازی زمین‌ را که برای آبیاری سطحی و غرقابی صرف می‌شود، حذف می‌کند. آبیاری بارانی از تلفات بیش از حد ناشی از نفوذ عمیق یا ایجاد رواناب سطحی جلوگیری می‌کند. به طور کلی می‌توان گفت سیستم‌های بارانی برای زمین‌های ناهموار و زمین‌هایی که نفوذ آب در آن کم یا متغیر است مناسب هستند. یک سیستم بارانی با طراحی خوب و مدیریت شده، الگوی توزیع آب یکنواخت‌تری نسبت به سایر سیستم‌ها ایجاد می‌کند. آبپاش‌های تک مجموعه ای همچنین می‌توانند برای محافظت در برابر سرما، تزریق کود و مواد شیمیایی و کاهش دمای محیط استفاده شوند. نیاز به نیروی کار برای سیستم آبیاری بارانی تک مجموعه ای به طور کلی کمتر از سایر روش‌های آبیاری است.

مزیتی که آبیاری بارانی نسبت به سایر روش‌های آبیاری دارد، جلوگیری از یخ زدن تاک در دمای زیر صفر درجه است. به این صورت که از سیستم آبیاری بارانی برای پوشاندن انگورها با یک لایه محافظ آب که به صورت یخ منجمد می‌شود استفاده می‌گردد. این لایه یخ به عنوان عایق عمل کرده و دمای داخلی درخت انگور را از افت شدید و انجماد حفظ می‌کند.

معایب آبیاری بارانی انگور

محدودیت اصلی که در آبیاری بارانی تاکستان وجود دارد، هزینه نصب اولیه بالا و هزینه‌های نگهداری و تعمیرات سیستم است. از طرفی آب آبیاری در آبیاری بارانی انگور باید عاری از نمک باشد، چرا که جذب املاح و نمک‌ها از روی برگ‌هایی که آبیاری شده‌اند باعث سوختگی برگ‌ها می‍‌شود. همچنین آبیاری بارانی به دلیل مرطوب کردن و کاهش دمای محیط، شرایط را برای فعالیت انواع بیماری‌ها و قارچ‌ها فراهم می‌آورد. به طور کلی سیستم آبیاری بارانی انگور باید طوری طراحی و اجرا شود که این اثرات را به حداقل برساند.

آبیاری بارانی تاکستان

3. آبیاری قطره‌ ای تاکستان

بهترین روش برای آبیاری انگور، آبیاری قطره‌ای می‌باشد. در بین سیستم‌های متنوع آبیاری، سیستم آبیاری قطره‌ای بیشترین کنترل را بر مدیریت آب فراهم می‌کند. به دلیل راندمان بالاتر، سیستم‌های آبیاری قطره ای از آب کمتری نسبت به سایر روش های آبیاری استفاده می‌کنند که ناشی از کاهش رواناب، نفوذ عمیق و تبخیر از سطح خاک قبل است. این سیستم شامل ایستگاه فیلتراسیون، سیستم پمپاژ، شبکه‌ای از لوله‌های اصلی و فرعی است که در نهایت به خطوط آب‌رسانی نظیر نوار تیپ، قطره چکان یا لوله 16 می‌رسد. این لوله‌ها در کنار هر ردیف انگور در تاکستان قرار گرفته و آبیاری را انجام می‌دهند. هر تاک انگور به صورت جداگانه، نازل و یا قطره‌‌چکان مخصوص به خود را دارد و به طور میانگین، از 2 تا 20 لیتر در ساعت، آب، توسط قطره چکان به ریشه تاک تزریق می‌شود.

آبیاری قطره ای، آب و مواد مغذی را مستقیما به ناحیه ریشه درختان انگور می‌رساند و رطوبت بهینه و یکنواخت خاک و هوادهی فوق‌العاده را فراهم می‌کند. از آنجایی که هیچ آبی در جریان رواناب یا تبخیر هدر نمی‌رود، آبیاری قطره‌ای تا 20 درصد آب و انرژی کمتری نسبت به آبیاری بارانی مصرف می‌نماید.

سیستم‌های آبیاری قطره‌ای برخلاف آبیاری بارانی، از افزودن رطوبت اضافی به شاخ و برگ درخت انگور جلوگیری می‌نماید. این ویژگی‌ منحصر به فرد در سیستم آبیاری قطره‌ای، با خشک نگه‌داشتن برگ‌ها، موجب جلوگیری از خطر ابتلای گیاه به بیماری‌های قارچی می‌شود. همچنین این روش آبیاری موجب کاهش روانآب در مناطق دارای پستی و بلندی خواهد شد.

مزایای آبیاری قطره ای انگور

نیاز آبی تمامی بوته‌های انگور در یک تاکستان، صرف نظر از اینکه از کدام یک از سیستم‌ها آبیاری استفاده می‌شود، تقریبا یکسان است. با این حال، روش‌های آبیاری از نظر حجم آبی که استفاده می‌کنند، تفاوت قابل توجهی دارند. سیستم های قطره‌ای (و تا حدی سیستم‌های بارانی) آب را نسبتاً یکنواخت توزیع کرده و نیاز به مصرف آب کمتری دارند. در چنین سیستم‌هایی راندمان آب افزایش یافته و از هدر رفت آن جلوگیری به عمل می‌آید.

از طرفی روش‌های آبیاری قطره‌ای سطح خیس شوندگی کمتری داشته و بنابراین حجم آب از دست رفته در اثر تبخیر از سطح خاک را کاهش می‌دهند. تخمین صرفه جویی در مصرف آب به دلیل کاهش تبخیر بسته به شرایط آب و هوایی بین 5 تا 15 درصد است. چنین ویژگی سبب می‌شود تا سیستم قطره ای تاثیر بسزایی در کاهش رشد علف‌های هرز داشته باشد.

آبیاری قطره ای تاکستان

همانطور که گفته شد در آبیاری قطره ای مقدار کنترل شده ای از آب و مواد مغذی را مستقیماً به ریشه گیاه می‌رساند و از هدر رفت آن جلوگیری می‌کند. این عمل می تواند تا 30 درصد در هزینه آب و کود در مقایسه با هر روش‌های آبیاری دیگر صرفه‌جویی کند. علاوه بر این، تحویل دقیق آب، حداقل رشد علف های هرز را تضمین کرده و هزینه های کاربرد علف کش را کاهش می دهد.

معایب آبیاری قطره ای انگور

کیفیت آب آبیاری در سیستم آبیاری قطره ای از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است چرا که گرفتگی روزنه‌های قطره چکان یا نوارهای قطره‌ای یکی از جدی‌ترین مشکلات در سیستم‌های آبیاری قطره ای محسوب می‌شود. این روزنه‌ها می‌توانند توسط ذرات شن، سیلت یا خاک رس و یا سایر مواد شیمیایی یا آبی موجود در آب مسدود شوند. هنگامی که قطره چکان‌ها به طور جزیی یا کامل مسدود شوند، یکنواختی آب کاهش می‌یابد. برای جلوگیری از بروز چنین مشکلاتی استفاده از سیستم‌های فیلتراسیون و فیلترهای مناسب پیشنهاد می‌شود.

راندمان و بازدهی انواع مختلف سیستم‌های آبیاری درخت انگور

طراحی، نصب و نگهداری سیستم‌های آبیاری تاثیر بسزایی در بهره‌وری مصرف آب دارد. برنامه‌ریزی آبیاری به زمان و میزان مصرف آب اشاره دارد (یعنی دفعات و مدت زمان استفاده از آبیاری). برنامه‌ریزی خوب باید نیاز آبی درختان انگور را برآورده کرده و از آبیاری زیاد یا کم اجتناب شود. راندمان آبیاری تاکستان در بین سیستم‌های مختلف آبیاری متفاوت است. جدول زیر بازده تخمینی انواع سیستم‌های آبیاری را نشان می‌دهد.

نیاز آبی انگور

تاکستان انگور در آب و هوای گرم و خشک تابستان نیاز بیشتری به آبیاری دارند. انگور در آب و هوای گرم و خشک روزانه به 30 تا 37 لیتر آب برای هر تاک نیازمند است. این محصول در مناطق خنک‌تر به آب کمتری نیاز دارد. لازم است آبیاری بر اساس آب و هوا تنظیم شود تا اطمینان حاصل شود که گیاهان آب کافی برای مرطوب نمودن خاک تا عمیق‌ترین قسمت ریشه را دریافت می‌کنند.

برای درک چگونگی مدیریت آبیاری، شناخت چرخه رشد سالانه تاک و نیاز آبی آن مهم است. مراحل اصلی رشد عبارتند از:

• جوانه زدن تا گلدهی

این مرحله از رشد حدود 9 درصد از نیاز سالانه آب انگور را مصرف می‌کند. این دوره برای رشد ریشه و تعیین اندازه شاخ و برگ حیاتی است. انگورها پس از رشد کامل شاخ و برگ شروع به گل دادن خواهند کرد. مصرف آب در این زمان متوسط است. در این مرحله مهمترین موضوع دوری از هرگونه تنش آبی است چرا که تنش آبی می‌تواند منجر به اختلال در تشکیل میوه و یا از بین رفتن آن و کاهش رشد ساقه و برگ شود.

• گلدهی تا تشکیل میوه

این مرحله از رشد حدود 6 درصد از نیاز سالانه آب را مصرف می‌کند. گلدهی و تشکیل میوه‌ها نسبت به تنش آبی بسیار حساس هستند. در این دوره رشد اندام‌ها به سرعت اتفاق افتاده و برای احتیاط اگر سطح رطوبت خاک پایین است، باید قبل از گلدهی آبیاری شود.

• تشکیل میوه تا رسیدن کامل

این مرحله از رشد حدود 35 درصد از نیاز سالانه آب را مصرف می‌کند. در این مرحله به جهت اعمال اثرات مثبت بر کیفیت میوه می‌توان از تکنیک‌های آبیاری مانند «کم آبیاری تنظیم شده» و «خشک کردن جزئی ناحیه ریشه» برای اعمال تنش آبی با هدف افزایش کیفیت و کنترل اندازه میوه مورد استفاده قرار داد.

• رسیدن کامل تا برداشت

این مرحله از رشد حدود 36 درصد از نیاز سالانه آب را مصرف می‌کند. در این دوره برای حفظ سلامت و عملکرد انگور و به دلیل تجمع قند در میوه‌، باید از کمبود شدید آب اجتناب شود. هنگامی که محصول به بلوغ کامل رسید، کاهش میزان آبیاری برای تولید میوه ضرر کمتری دارد، بنابراین می‌توان حجم آبیاری را کاهش داد. آبیاری بیش از حد ممکن است باعث افزایش رشد برگ‌های جانبی گردد که مطلوب نیست؛ زیرا باعث افزایش سایه و کاهش کیفیت میوه خواهد شد.

• برداشت تا ریزش برگ‌ها

دوره پس از برداشت، حدود 14 درصد از نیاز سالانه آب را مصرف می‌کند. آبیاری معمولا برای به حداکثر رساندن رشد ریشه و اطمینان از حفظ عملکرد تاک مورد نیاز است تا انگور بتواند ذخایر کربوهیدرات کافی را برای فصل بعد و قبل از رفتن به خواب زمستانی جمع نماید. مقدار بیش از حد آبیاری می‌تواند منجر به رشد مجدد شاخه‌ها شود که مطلوب نیست.

نیاز آبی انگور در مراحل مختلف رشد

تنش آبی انگور

مطالعات نشان می‌دهند که شرایط آب و هوایی تاثیر عمده‌ای بر تنش آبی انگور می‌گذارد. انگور بیشترین تنش آبی را با نور شدید خورشید، دمای بالا، رطوبت کم و سرعت باد زیاد تجربه می‌کند. همه موارد ذکر شده، شرایطی هستند که موجب از بین رفتن سریع آب از دسترس انگور می‌شوند. با خشک شدن خاک، سطح تنش آبی انگور نیز بیشتر خواهد شد.

خاک مناسب برای کشت انگور

میزان آبیاری انگور تا حد زیادی به خاک و ویژگی‌های محیط کشت بستگی دارد. آب به سرعت از خاک‌های شنی عبور می‌کند، در حالی که در خاک‌های رسی جمع شود. خاک‌های شنی نیاز به آبیاری مکرر دارند. انگور در خاک‌های رسی به دلیل سنگینی خاک به خوبی رشد نمی‌کند. چنین خاک‌هایی نیازمند اصلاح هستند. هنگامی که هیچ مانعی نفوذ ریشه را سد نکند، ریشه تاک‌های بالغ تا عمق 2 تا 3 متری و یا بیشتر نفوذ می‌کنند. در خاک‌های ماسه‌ای یا شنی این ریشه‌ها ممکن است از 4 تا 8 متر نیز عمق داشته باشند. قسمت عمده ریشه‌ها معمولا در لایه بالای خاک و در عمق حدود 1 الی 2 متر موجود است.

نکات آبیاری صحیح انگور

• تاک انگورهای جوان برای دو سال اول در طول دوره رشد، به حدود 1 تا 1/2 اینچ آب در هفته نیاز دارند.
• سعی کنید که آب را تنها در محدوده ریشه وارد کنید. از خیس شدن شاخ و برگ انگور خودداری کنید زیرا این امر می‌تواند باعث بروز بسیاری از بیماری‌ها در انگور شود.
• آبیاری انگور در اوایل صبح موثرتر از آبیاری در ظهر است، چرا که موجب کاهش تبخیر آب و کاهش بیماری‌های ناشی از رطوبت بالا بر روی برگ‌ها خواهد شد.
• بوته‌های بالغ انگور در آب و هوای خشک و زمانی که گیاه در حال تولید میوه است، به طور منظم نیاز به آبیاری دارند. در صورت نامتوازن بودن انگور تولیدی در هر تاک، آبیاری را تا زمان بالغ شدن میوه کاهش دهید تا به برخی از بوته‌ها کمک شود شاخه‌های کمتر و میوه بیشتری تولید نمایند.