آیا آبیاری با آب شور برای کشاورزی مناسب است؟

تعریف شوری خاک

شوری به وجود نمک در آب و خاک کشاورزی اشاره دارد. نمک به طور طبیعی در خاک، آب‌های سطحی و زیر زمینی وجود دارد. رایج‌ترین نمکی که منجر به شوری در آب و خاک می‌شود سدیم کلرید است، اما مواد دیگری از قبیل منیزیم، کلسیم، پتاسیم و… نیز می‌توانند باعث شوری در آب و خاک شوند.

قبل از آشکار شدن علائم و نشانه‌های شوری در روی زمین کشت، متاسفانه ابتدا عملکرد محصول تحت تاثیر شوری آب و خاک قرار می‌گیرد. اولین نشانه‌های آبیاری با آب شور و شوری عموما با کم رنگ شدن برگ‌های سبز رنگ شروع شده و با پوسته پوسته شدن و سوختن نوک و لبه‌های برگ‌ها همراه خواهد بود و در شرایطی که غلظت نمک بالا باشد، به مرگ گیاه می‌انجامد. از دیگر علائم شوری و شوری آب و خاک می‌توان به رنگ زرد جوان‌ترین برگ‌های گیاه و نشانه‌های پژمردگی حتی با وجود رطوبت کافی در خاک اشاره کرد.

شوری آب در آبیاری

تاثیر و خسارت شوری بر گیاهان

جذب آب توسط ریشه گیاه عملی تقریبا همیشگی است، درصورتی که آب آبیاری نسبتا شور باشد، گیاه برای جذب آب از خاک باید بیشتر تلاش کند و در نتیجه رشد آن کاهش پیدا می‌کند. کیفیت آب در کشاورزی به این علت اهمیت دارد که اگر آب آبیاری بسیار شور باشد جذب آب می‌تواند معکوس اتفاق بیافتد، یعنی هنگامی که غلظت نمک در اطراف ریشه گیاه بالا باشد جریان آب می‌تواند از سمت ریشه به خاک اتفاق بیافتد. با این حال، این امکان وجود دارد که زمین آب را از گیاه جذب کند و گیاه رطوبت خود را از دست داده و دچار استرس کم آبی ‌شود. به همین دلیل نیز علائم شوری آب و خاک مشابه استرس کم آبی در گیاه است.

جذب آب توسط گیاه کاهش پیدا می‌کند و در محصول تنش آبی ایجاد شده و منجر به نابودی گیاه می‌شود.
جذب بیش از حد نمک توسط گیاه منجر به سمی شدن گیاه و ایجاد خسارت می‌شود.
اسپری آب شور توسط آبپاش بر روی محصول منجر به سوزاندن لبه های برگ محصول می‌گردد.
وجود سدیم در آب آبیاری نیز میتواند منجر به سوختن برگ و ایجاد تاول در آنها شود.

تاثیر و خسارت شوری بر گیاهان

اندازه گیری شوری آب و خاک

برای اندازه‌گیری شوری آب و یا خاک، از آزمایشگاه‌های معتبر آب و خاک استفاده می‌شود، اما با استفاده از ابزار EC METER نیز میتوان مقدار شوری آب و خاک را تشخیص داد. شوری آب در مقیاس‌های متنوعی اندازه‌گیری و اعلام می‌شود.

طبقه بندی شوری آب

طبقه بندی	(mg/L or ppm) میلیگرم بر لیتر	EC (mS/m)	EC (mS/cm) میلی زیمنس بر سانتی متر
شوری کم	0 – 456	0 – 80	0 – 0/80
شوری متوسط	456 – 1425	80 – 250	0/80 – 2/50
شوری	1425 – 2850	250 – 500	2/50 – 5/00
شوری زیاد	> 2850	> 500	> 5.00

راهکارهایی جهت کاهش اثرات شوری آب و خاک در کشاورزی

با توجه به موارد زیر و انجام برخی اقدامات می‌توان تا حدودی تاثیرات و خسارات شوری آب و خاک در کشاورزی را کاهش داد.

1. نوع خاک و زهکشی: نکته اصلی در آبیاری با آب شور، آبشویی و جابجایی نمک به سمت پایین و خارج کردن از ناحیه ریشه است. این عمل در خاک‌های شنی به راحتی و در خاک‌های رسی به سختی انجام می‌گیرد.

2. تناوب و زمانبندی: غلظت نمک در منطقه ریشه به دنبال آبیاری مداوم تغییر پیدا میکند. با خشک شدن خاک غلظت نمک در خاک بالا رفته و همین عمل رطوبت خاک را از بین می برد. بطور کلی در شرایطی که آب آبیاری شور است، آبیاری سطحی غلظت نمک را در خاک و اطراف ریشه افزایش داده و آبیاری سنگین و بارندگی حجم نمک را از ناحیه ریشه خارج می‌کند.

3. کوددهی: در شرایطی که شوری آب و خاک زیاد است استفاده از کودهای حاوی کلرید بایستی کاهش یا حذف شود.

4. مرحله رشد: بطور کلی گیاه به هنگام جوانه زنی به نسبت سایر مراحل رشد نسبت به شوری آب و خاک حساس‌تر می‌باشد.

5. ریشه: ریشه و شکل آن یکی از عوامل موثر بر تحمل گیاه در مقابل شوری است. غالبا هرچه ریشه گیاه سطحی باشد مقاوت آن در مقابل شوری آب آبیاری افزایش پیدا می‌کند.

خسارت شوری بر زمین‌های کشاورزی

توصیه های مهم در آبیاری با آب شور

روش آبیاری قطره ‌ای با توجه به تبخیر حداقلی، روش به نسبت بهتری برای آبیاری گیاه در شرایط شوری به نظر می‌رسد. این روش با حفظ مداوم رطوبت در اطراف ریشه و آبشویی پایدار، اثرات شوری را کاهش می‌دهد. به نسبت سایر روش‌های متداول آبیاری کارشناسان این حوزه روش آبیاری قطره‌ای را برای شرایطی که شوری وجود دارد توصیه می‌کنند.
حتی‌الامکان از آبپاش برای اسپری آب شور بر روی محصولات مورد کشت اجتناب کنید، وجود نمک بر روی برگ محصولات امکان سوختن لبه برگ‌ها و آسیب به محصول را فراهم می‌کند.
عملیات آبیاری بایستی در پایین‌ترین دمای شبانه روز اتفاق بیافتد تا اثر تبخیر را به حداقل رساند.
برای حفظ یکنواختی شوری و اجتناب از تمرکز نقطه‌ای نمک در زمین کشاورزی و خاک، از آبیاری در شرایط بادی و هوای گرم خودداری کنید.
دقت کنید که آبیاری در این شرایط باید دقیقا متناسب با نیاز آبی گیاه تنظیم شود.

آبیاری قطره ای با آب شور

اجرای درست روش آبیاری قطره‌ای در شرایطی که خاک و یا آب آبیاری شور باشد، می‌تواند گزینه مناسبی برای حل این مشکل محسوب شود. در اجرای روش آبیاری قطره‌ای در مرحله اول آب توسط قطره چکان‌ها (دریپرها) در دسترس گیاه و منطقه ریشه قرار می‌گیرد و در مرحله دوم قسمتی از این آب توسط گیاه جذب شده و قسمت دیگر با تبخیر از خاک خارج می‌شود. با تکرار عملیات آبیاری، نمک‌های منطقه خیس شده( منطقه ریشه) شسته و خارج می‌شوند و پس از گذشت مدتی نشانه‌های شوری در کناره‌ها و مرز بین گیاهان مطابق تصویر زیر ظاهر می‌شوند. بنابراین روش آبیاری قطره‌ای را می‌توان به عنوان یک روش نسبتا مناسب برای شرایطی که آب و خاک دچار شوری است معرفی و استفاده کرد.

ظاهر شدن علائم شوری بین مرز گیاهان در روش آبیاری قطره ای (تصویر سمت راست)

آستانه تحمل سبزیجات و صیفی‌جات مختلف به شوری آب در آبیاری خاک‌های لومی

محصول	زیان محصول 0% EC (mS/m)	زیان محصول 10% EC (mS/m)	زیان محصول 25% EC (mS/m)
مارچوبه	270-635	اطلاعاتی در دسترس نیست	اطلاعاتی در دسترس نیست
لوبیا	70	100	150
چغندر	270	340	450
کلم بروکلی	180	260	370
کلم	120	190	290
هویج	70	110	190
گل کلم	90-270	اطلاعاتی در دسترس نیست	اطلاعاتی در دسترس نیست
کرفس	120	230	390
خیار	170	220	290
کلم پیچ	270-635	اطلاعاتی در دسترس نیست	اطلاعاتی در دسترس نیست
کاهو	90	140	210
پیاز	80	120	180
نخود فرنگی	90	اطلاعاتی در دسترس نیست	اطلاعاتی در دسترس نیست
سیب زمینی	110	170	250
کدو تنبل	90-270	اطلاعاتی در دسترس نیست	اطلاعاتی در دسترس نیست
تربچه	80	130	210
اسفناج	130	220	350
کدو	210	260	320
ذرت شیرین	110	170	250
گوجه فرنگی	170	230	340
هندوانه	150	240	380

آستانه تحمل برخی از میوه‌ها به شوری آب در آبیاری خاک‌های لومی

محصول	زیان محصول 0% EC (mS/m)	زیان محصول 10% EC (mS/m)	زیان محصول 25% EC (mS/m)
بادام	100	140	190
سیب	اطلاعاتی در دسترس نیست	150	اطلاعاتی در دسترس نیست
زردآلو	110	130	180
آووکادو	90	اطلاعاتی در دسترس نیست	اطلاعاتی در دسترس نیست
شاتوت	100	130	180
نخل خرما	270	450	730
انگور	100	170	270
توت	90-270	اطلاعاتی در دسترس نیست	اطلاعاتی در دسترس نیست
شلیل	90	اطلاعاتی در دسترس نیست	اطلاعاتی در دسترس نیست
زیتون	اطلاعاتی در دسترس نیست	250	اطلاعاتی در دسترس نیست
پرتغال	اطلاعاتی در دسترس نیست	250	اطلاعاتی در دسترس نیست
شفتالو	110	130	180
گلابی	اطلاعاتی در دسترس نیست	150	اطلاعاتی در دسترس نیست
آلو	100	140	190
انار	اطلاعاتی در دسترس نیست	250	اطلاعاتی در دسترس نیست
تمشک	اطلاعاتی در دسترس نیست	90	اطلاعاتی در دسترس نیست
توت فرنگی	70	90	120