این روزها با بزرگتر شدن شهرها و کمتر شدن فضای زندگی، داشتن یک روف گاردن زیبا با گیاهانی با طراوت می‌تواند فضای محدود آپارتمانی محل سکونت را به محیطی دلچسب و مطلوب برای استراحت و رها شدن از دغدغه‌های روزمره تبدیل کند. در این مقاله قصد داریم نحوه طراحی، نکات فنی و اصول نگهداری و آبیاری مناسب در روف گاردن‌ها را بررسی کنیم.
روف گاردن یا باغ بام چیست؟
باغ بام یا Roof Garden به فضای سبزی اطلاق می‌شود که در پشت بام منازل، تراس یا فضاهای بلااستفاده اجرا شده و گیاهان آن نه در بستر زمین، بلکه بر روی یک بستر مصنوعی رشد می‌کنند. این پوشش گیاهی از ابعاد مختلف اثربخش و مفید هستند که در بخش بعد به بررسی آنها خواهیم پرداخت. گیاهانی که در بام‌های سبز کاشته می‌شوند، در مقایسه با گیاهان آپارتمانی می‌توانند آفتاب بیشتری در طول روز دریافت کنند، معمولا روف گاردن‌ها نور آفتاب را به صورت مستقیم و بدون سایه ساختمان‌های مجاور دریافت می‌کنند و این موضوع سبب شادابی و رشد هرچه بیشتر گیاهان می‌شود.
مزایای روف گاردن
فضای روف گاردن علاوه بر زیبایی و جذابیت بصری و ایجاد فضای زیبا و دلنشین برای استراحت مزایای بسیار دیگری هم به همراه دارد.
- اجرا در فضاهای محدود و بلااستفاده در آپارتمان‌های شهری: باغ بام به افراد اجازه می‌دهد بدون توجه به محدودیت فضا، گیاهان فضای باز را در را در نزدیکترین محل ممکن به خود نگهداری کنند. باغ‌های سبز برای اجرا در محیط شهری و به خصوص در آپارتمان‌ها بسیار عالی است.
- کاهش دمای محیط: از دیگر مزایای روف گاردن جلوگیری از ورود گرما و کاهش دمای ساختمان است که با ایجاد یک عایق حرارتی باعث حفظ دمای مطلوب می‌شود.
- تصفیه هوا: وجود گامکان طراحی بام‌های سبز با گیاهان متنوع سبب می‌شود تا روف گاردن به صورت یک فیلتر آلودگی هوای محیط اطراف را تصفیه کرده و سبب تولید اکسیژن بیشتری شود.
- ایجاد عایق صوتی: بام سبز از سویی دیگر کاهش سروصداهای محیط
- مقاومت بیشتر به آفات و بیمارهای گیاهی: عدم رشد بر روی زمین سبب می‌شود تا گیاهان در بام‌های سبز کمتر در معرض آفات و بیماری‌ها قرار گیرند و دوره رشد سالم‌تری را طی کنند.
معایب روف گاردن
- مشکلات آبیاری: در بام‌های سبز به دلیل طولانی بودن تابش مستقیم نور خورشید به سطح پشت بام، میزان تبخیر آب بسیار بالا است؛ این شرایط آبیاری بام‌های سبز را با دشواری‌هایی روبرو ساخته و تعیین نیاز آبی گیاهان و همچنین طراحی سیستم آبیاری را با محدودیت‌هایی همراه می‌کند.
- شرایط آب و هوایی نامطلوب: روف گاردن‌ها در بیشتر مواقع در معرض بادهای شدید هستند و ممکن است دمای هوا بسیار بالاتر از سطح نرمال برای رشد گیاهان باشد، بنابراین در زمان انتخاب گیاهان باید دقت داشت که از گونه‌هایی با مقاومت بالا در برابر شرایط بد آبوهوایی استفاده کرد.
- محدودیت وزنی: سقف آپارتمان‌ها فقط می‌توانند مقدار محدودی وزن اضافی را تحمل می‌کنند، از این رو قبل از اجرا باید میزان خاک، وزن ظروف و حجم مخزن با توجه به میزان مقاومت سقف تعیین گردد.
چگونه یک روف گاردن بسازیم؟
برای طراحی روف گاردن یا بام سبز لازم است تا مراحل هفتگانه‌ای را طی کنیم تا از نتیجه طراحی یک سیستم نوین و جذاب اطمینان پیدا کنیم. در زیر به ترتیب به بررسی این مراحل می‌پردازیم.
1. چک کردن ساختمان: قبل از خرید هرگونه گیاه و اقدام برای طراحی سیستم‌های بام سبز، ابتدا باید سقف آپارتمان یا خانه از نظر قابلیت اجرا روف گاردن مورد برسی قرار گیرد.
2. گیاه مناسب روف گاردن: انتخاب گیاه باید با در نظر گرفتن شرایط آبوهوایی پشت‌بام صورت بپذیرد. اگر سقف ساختمان شما در آفتاب کامل باشد، معمولا گیاهان آفتاب دوست و گرما دوست انتخاب می‌گردند. اگر دیواره‌های جانبی پشت‌بام کوتاه باشند و پشت‌بام در ناحیه‌ای بادخیز قرار داشته باشد از گیاهان کم‌ارتفاع به همراه وزنه‌هایی در داخل گلدان‌ها به منظور مهار و جلوگیری از آسیب‌دیدگی در هنگام وزش بادهای شدید استفاده می‌شود.
3. انتخاب سازه‌ها: طراحی سازه روف گاردن قابلیت شخصی‌سازی بسیار بالایی دارد. در کم هزینه‌ترین حالت حتی می‌توان از گالن‌های 20 لیتری به عنوان گلدان استفاده کرد. مهمترین مسئله در انتخاب گلدان توجه به زهکشی گلدان‌ها و زمین است. عدم وجود زهکش باعث افزایش رطوبت خاک شده و در نهایت می‌تواند منجر به پوسیدگی ریشه گیاه گردد. به طور کلی ظروف پلاستیکی یا چوبی در مقایسه با گلدان‌های بتنی و یا سنگی از وزن کمتری برخوردار هستند و با توجه به شرایط محیطی روف گاردن می‌توان انتخاب‌های متنوعی داشت.
4. نصب بادگیر: در مناطقی که باد شدید می‌وزد، لازم است که از بادگیرها در اطراف گیاه استفاده شود که بسته به نوع روف گاردن اجرا شده از متریال مختلف برای ایجاد دیوار و حایل محافظتی استفاده می‌شود.
5. آماده‌کردن خاک مناسب: از آنجایی که بام‌های سبز به خاک روی زمین دسترسی ندارند، خاک مورد استفاده برای آنها باید به مقدار کافی حاوی مواد آلی و مغزی باشد. معمولا از خاک‌های حاوی مقادیری کمپوست در روف گاردن‌ها استفاده می‌گردد.
6. کاشتن گیاهان: بعد از طی مراحل قبل می‌توان گیاهان انتخابی را در گلدان‌ها کاشت. در مراحل اولیه آبیاری بعد از کاشت، نیاز است که گیاه به صورت کامل آبیاری گردد. این کار باعث متراکم‌تر شدن خاک شده و به تثبیت گیاه در خاک کمک می‌کند.
7. انتخاب سیستم آبیاری مناسب: بسته به اندازه و وسعت روف گاردن می‌توان از سیستم‌ها و روش‌های مختلف برای تامین نیاز آبی گیاهان استفاده کرد. عموما برای بام سبز از سیستم آبیاری قطره ای و یا سیستم آبیاری هوشمند استفاده شده که هدر رفت آب کمتر و راندمان آبیاری بیشتری نسبت به سایر روش‌ها دارند.
اصول نگهداری و مراقبت از بام سبز
نگهداری و مراقبت دوره‌ای برای سالم نگه داشتن بام سبز ضروری است. بام‌های سبز را با معیارهای مختلفی طبقه بندی می‌کنند. یکی از این معیار‌ها عمق خاکی است که گیاهان در آن کاشت می‌شوند و هر عمق مختص به گونه و گیاهان مختلفی می‌باشد. عمق‌های 4 اینچ، 6 اینچ و 8 اینچ که در آنها از گیاهان بزرگتر و متنوع‌تر مانند چمن‌های زینتی و گیاهان چندساله علفی استفاده می‌گردد نیاز به مراقبت و نگهداری بیشتری دارند.
مراقبت و نگهداری بام‌های سبز، به گیاهان کاشته شده و شرایط محیطی روف گاردن بستگی دارد. در ادامه به برسی روش‌های مرسوم نگهداری گیاهانی که دارای رشد کم هستند و در برابر خشکی و کم آبی مقاومت بالایی دارند پرداخته می‌شود. به طور کلی نگهداری بام سبز شامل آبیاری، از بین بردن علف‌های هرز، کوددهی و هرس‌کردن می‌شود. در این بین اقدامات پیشگیرانه نیز از اولویت و اهمیت بالایی برخوردار است.
-
آبیاری روف گاردن
در بام‌های سبز معمولا از گیاهان مقاومی که با شرایط متفاوت پشت‌بام سازگارترند استفاده می‌شود. به عنوان یک قاعده‌کلی، اگر میزان بارش در طول دوره 10 تا 15 روزه رشد، کمتر از 0/5 اینچ باشد آبیاری مورد نیاز است و عدم آبیاری می‌تواند باعث توقف حیات گیاه شود. از سوی دیگر وزش بادهای شدید و نور آفتاب با دمای بیشتر از 30 درجه سانتی‌گراد آبیاری در بازه‌های زمانی کوتاه‌تر را ضروری می‌کند. در مناطق خشک و به خصوص برای بام‌های سبز آبیاری دائمی و به صورت روزانه چنانچه میزان تبخیر آب بالا باشد توصیه می‌گردد.
تجهیزات مورد نیاز برای آبیاری قطره‌ای روف گاردن
تجهیزات مورد استفاده در روف گاردن به دو دسته کلی تقسیم می‌شود. دسته اول شامل ملزوماتی است که وجود آنها برای اعمال آبیاری در هر سیستمی لازم است و نمی‌توان روف‌گاردن را بدون آنها آبیاری نمود. دسته دوم که شامل انواع قطره‌چکان، بابلر، مهپاش، نوار تیپ می‌شود و بسته به نوع گیاهان مورد استفاده در روف گاردن می‌توان از انواع مختلف آنها به صورت یکپارچه و یا ترکیبی استفاده نمود.
تجهیزات ضروری آبیاری قطره ای
- منبع آب
برای ایجاد آبیاری یک‌نواخت و تأمین فشار کافی آب، استفاده از منبع آب گزینه‌ای مناسب برای استفاده در پشت‌بام است. یکی از مزیت‌های وجود منبع آب می‌توان به امکان جمع‌آوری آب باران برای استفاده در آبیاری گیاهان اشاره نمود. از دیگر مزیت‌های منبع آب می‌توان به امکان پرکردن منبع در بازه زمانی که آب افت فشار کمتری دارد اشاره نمود.
- سیستم فیلتراسیون
انواع مختلفی از فیلتر‌ها وجود دارند که بسته به کیفیت آب و نوع منبع آب می‌توان از آنها در سیستم آبیاری استفاده نمود.
- شیر یکطرفه
از آنجایی که روف‌گاردن‌ها در طبقات فوقانی ساختمان هستند افت فشار می‌تواند جریان آب را معکوس کند، که برای جلوگیری از بازگشت جریان آب سیستم آبیاری به شریان اصلی شیر یکطرفه نصب می‌گردد.
- تنظیم‌کننده فشار
تنظیم کننده فشار با توجه به نوسان فشار در لوله‌های اصلی، از ایجاد فشار نامتعارف به سیستم آبیاری جلوگیری می‌کند.
- لوله‌ها
بسته به وسعت و اندازه روف گاردن می‌توان از ترکیب لوله‌های اصلی و فرعی استفاده کرد. در زمان لوله‌کشی معمولا عایق‌کاری لوله‌ها نیز به دلیل تابش مستقیم نورخورشید انجام می‌شود و معمولا از لوله‌ها با خاصیت آنتی یو وی (Anti UV) استفاده می‌گردد. این موارد برای جلوگیری از خرابی زود هنگام لوله‌ها صورت می‌گیرد. اگر لوله‌ها در برابر تابش مستقیم نور خورشید باشند عمر مفید کمتری خواهند داشت و به صورت دوره‌ای می‌بایست تعویض گردند.
تجهیزات آبیاری قطره‌ای دسته دوم
دسته دوم که شامل بابلر، نوار تیپ، مهپاش و قطره چکان می‌شوند که در ارتباط مستقیم با گیاه برای تامین نیاز آبی آنها هستند هر کدام معایب و مزیت‌های خاص خود دارند که به بررسی کلی هر یک از آنها خواهیم پرداخت.
- بابلر:
بابلرها نیازمند پمپ برای تامین فشار مورد نیاز برای عملکرد بهینه هستند و چون دبی خروجی آب آنها زیاد است نمی‌توان از آن برای آبیاری همه گیاهان موجود در روف گاردن به صورت همزمان استفاده نمود. از بابلر معمولا برای آبیاری چمن‌ها در روف‌گاردن استفاده می‌شود. باید در نظر داشت که هزینه اولیه برای راه‌اندازی این سیستم نسبت به آبیاری قطره‌چکانی که نیازی به پمپ جهت تامین فشار ندارد بیشتر است.
- مهپاش:
مه‌پاش‌ها هم مانند بابلر به پمپ ایجاد کننده فشار آب نیازمند هستند. از مه‌پاش‌ها در روف گاردن با دو هدف مختلف استفاده می‌شود؛ اولین مورد استفاده از آنها برای آبیاری چمن و گیاهان کاشت شده است که آب به صورت پودر شده به گیاهان می‌رسد. دومین مزیت و هدفی که با استفاده از مهپاش دنبال می‌شود ایجاد هوای مطلوب و کاهش دمای هواست. این روش شرایط را برای گیاهان در روز‌های گرم سال قابل تحمل‌تر می‌کند. اما جدای از هزینه‌های راه اندازی بابلرها یکی از معایب این نوع از آبیاری اتلاف منابع آب و کم بودن میزان بهره‌وری آن در آبیاری گیاهان روف گاردن است.
- نوار تیپ:
نوارتیپ یکی از روش‌های متداول در آبیاری گیاهان کشت شده در بام‌های سبز است و می‌تواند ابزاری مناسب برای آبیاری گیاهان باشد. البته عدم قابلیت تنظیم شوندگی در میزان دبی خروجی آن می‌تواند باعث شود در زمان آبیاری برخی گیاهان که از یک نوع تیپ یکسان برای آنها استفاده شده است، کم آبیاری و یا بیش آبیاری اتفاق بیفتد.
- قطره‌چکان:
قطره چکان‌ها انواع مختلفی دارند که به دو دسته کلی قطره چکان دبی ثابت و قطره چکان تنظیم شونده تقسیم می‌شوند و بسته به نوع استفاده و نوع گیاهان از آنها استفاده می‌گردد. در بین تجهیزاتی که برای آبیاری استفاده می‌شوند معمولا از قطره‌چکان‌های تنظیم‌شونده بیشتر استفاده می‌شود. چرا که می‌توان با یک بار تنظیم‌کردن قطره چکان‌ها با توجه به نیاز آبی در نقاط مختلف روف‌گاردن تنها با باز کردن جریان آب از آبیاری متناسب با نیاز آبی گیاهان اطمینان حاصل نمود و همچنین با رشد گیاهان و افزایش نیاز آبی آنها، هزینه‌های آبیاری را کاهش داد.
-
مبارزه با علف‌های هرز
معمولا در فصل رشد گیاه هر 2 تا 4 هفته یکبار چک‌کردن خاک گیاه برای شناسایی و حذف علف‌های هرز توصیه می‌شود. اگر علف‌های هرز قبل از گلدهی از خاک حذف گردند تأثیر مستقیمی در رشد و مقاومت گیاه دارد. از کاربردی‌ترین روش‌ها برای از بین بردن علف‌های هرز وجین کردن است، که علاوه بر اثربخشی بالا، در محموع هزینه کمی دارد.
-
نحوه صحیح کوددهی
کوددهی در فصل بهار و به صورت سالیانه برای گیاهان اعمال می‌گردد. البته می‌توان کوددهی را مبتنی بر شرایط خاک در بازه زمانی کوتاه مدت‌تر نیز برنامه‌ریزی کرد. از دیگر زمان‌ها برای کوددهی در صورت نیاز گیاه، اواخر فصل تابستان و یا اوایل فصل پاییز است که با توجه به تنوع گونه‌های کاشته شده و شرایط آبوهوایی بر گیاهان روف گاردن می‌تواند اعمال شود، اما کوددهی خارج از فصل بهار کمتر توصیه می‌شود.
- نکته 1: از کوددهی به گیاه در شرایط آبوهوایی بسیار گرم/خشک و همچنین در فصل زمستان که گیاهان وارد مرحله خواب یا فعالیت کمتر می‌شود اجتناب نمایید.
- نکته 2: تغذیه گیاه بهتر است با کودهای پتاسیم، نیترات، فسفر با استفاده از دانه‌های دیر جذب انجام شود.
-
هرس کردن گیاهان
گیاهان کاشته شده در روف گاردن را معمولا هر دو تا سه سال یک بار هرس می‌کنند. این کار باعث تحریک بیشتر رشد برگ در گیاهان می‌شود. همچنین کوتاه‌کردن دوره‌ای چمن‌ها کاشته شده در روف گاردن با توجه به میزان رشد آنها در طراوت و شادابی آنها تأثیر بسیار مطلوبی دارد.
نکته: مراقبت و نگهداری از گیاهان یک فعالیت مستمر و همیشگی است. با بررسی شرایط محیطی و وضعیت گیاهان می‌توان اقدام‌های متناسب با هر شرایط را تعریف و پیاده‌سازی نمود تا بتوان مجموعه‌ای از گیاهان سالم و با طراوت را در روف گاردن داشت. مراقبت و نگهداری از گیاهان در فصول مختلف شامل اقدامات اختصاصی و برخی اقدامات مشابه در هر فصل می‌شود که در ادامه به آن موارد پرداخته می‌شود.
فصل بهار
- انجام بررسی‌های معمول و وجین کردن نقطه‌ای ( برای جلوگیری از گلدهی و دانه پاشی علف‌های هرز).
- اعمال کوددهی به صورت دیر جذب.
- در صورت نیاز کاشت مجدد و یا جایگزینی پوشش گیاهی با گیاهان سازگارتر.
- جابه‌جایی گلدان‌ها با در نظر گرفتن سایه‌ها، سایبان‌ها، نور منعکس شده و سایر عوامل تاثیرگذار که شرایط دمایی و محیط رشد متفاوتی را ایجاد می‌نمایند تا هر گیاه در شرایط محیط رشد مناسب خود قرار بگیرد.
فصل تابستان
- انجام بررسی‌های دوره‌ای و وجین کردن (به فواصل 2 تا 3 هفته‌ای برای جلوگیری از گلدهی و دانه‌پاشی علف‌های هرز).
- تنظیم برنامه آبیاری برای سیستم‌های آبیاری دائمی
- آبیاری روف گاردن‌های بدون سیستم آبیاری، هفته‌ای 1 اینچ. (با توجه به شرایط آب‌و هوایی می‌توان میزان آب و تعداد دفعات آبدهی را افزایش داد)
- برسی سلامت گیاه و شرایط آبوهوایی پشت‌بام
- انجام اقدامات پیشگیرانه برای بروز آفات و همچنین از بین بردن آفات ترجیحا با استفاده از روش‌های ارگانیک.
- استفاده از قارچ کش‌ها در صورت لزوم به خصوص در مناطق گرم و دارای رطوبت بالا
فصل پاییز و زمستان
- انجام بررسی و وجین کردن به صورت دوره‌ای
- برسی سلامت گیاه و کاشت مجدد در صورت نیاز
- اعمال کوددهی با توجه به ضعیف شدن گیاه در فصول سرد سال (کوددهی به صورت رقیق‌تر باید اعمال شود)
- تخلیه آب درون لوله‌های سیستم آبیاری قبل از شروع فصل سرد
